Многу е важно да ја истакнеме неподносливата леснотија со која толку неодговорно се однесуваат некои медиуми кога се во прашање отчетноста, професионалните стандарди, одговорноста за вистината, респектот кон сопствената публика и кон јавниот интерес.
Пишува: Зоран Бојаровски
Ако некој воопшто се прашува дали фер пристапот и однесувањето во новинарството се важни, тогаш треба да се потсетиме дека во оваа професија важи правилото дека новинарите секогаш треба да ги преиспитуваат своите мотиви за да бидат сигурни дека нивните лични чувства и определби не влијаат во креирањето и во пишувањето на сториите, не влијаат на изборот на изворите, не определуваат кои делови од сторијата ќе добијат акцент.
Фер пристап и однесување во новинарството подразбира и дистанцирање на новинарските автори од влијанието на политичките и на финансиските моќници, што подразбира дека медиумските производи ќе бидат резултат на целосниот професионален и етички интегритет на новинарските професионалци.
За жал, во актуелното македонско секојдневие имаме многубројни примери за „забегување“ од овие принципи и нагласено практицирање на сосема спротивни, кои се закануваат да се прикажат како исправи ако не се реагира. Треба да реагира секој и секогаш.
Во таа смисла, до „Сервис за проверка на фактите од медиумите“ (СПФМ) стигна писмо од граѓанското здружение „Екосвест“ со реакција на постапката на уредништвото на весникот „Дневник“, манифестирана во текстот „Албанската влада со помош на „невладините“ ни ги запре „Бошков мост“ и „Луково поле““, објавен на 9 декември 2015 година.
Ако го „пуштиме“ овој текст низ методологијата за проверка на фактите од медиумите, како резултат ќе добиеме наслов кој обвинува, а кој за тоа во телото на текстот нема никакви докази, освен флоскулата „според сознанија на „Дневник““. Ептен е очигледно дека ја нема втората страна во приказната, а „Екосвест“ им е тука, во дворот, што се вели.
Основната теза во оваа сторија е дека невладините ги запреле хидроенергетските проекти „Бошков мост“ и „Луково поле“ и тоа се поткрепува со доведување во прашање на одлуката на една аполутно експертска и кредибилна инстанца, како што Постојаниот комитет на Бернската конвенција за заштита на дивиот свет и природната средина при Советот на Европа. Не е спорно дека кога е во прашање јавниот интерес нема „свети крави“ ниту меѓу функционерите, ниту меѓу институциите. Но, за да оспорите легитимитет и основаност на некоја одлука, особено на специјализирани кредибилни меѓународни организации, треба да имате дебели аргументи и докази.
Ништо од тоа нема во овој текст. Нема директни докази кои ќе ја потврдат изнасилената, однапред подготвена теза, која е стокмена така за да звучи вистинито, дека невладините, односно „Екосвест“, се виновниците и лобисти кај албанската влада за да се запрат овие проекти.
Прекршени се клучните принципи на Кодексот на новинарите. Од оние кои се однесуваат на вистинитоста, на избалансираноста до оние кои се однесуваат на неопходната потреба од дистанцирање од политичките субјекти…
Но, гревовите на овој текст не завршуваат тука. Рецензијата на овој текст се трансформира во студија на случај, зашто однесувањето на авторот и на уредништвото на овој медиум ги прекршило сите членови од Законот за медиуми, а кои се однесуваат на поглавјата „Право на исправка“ и „Право на одговор“ од член 15 до член 26.
Прекршен е и членот 3 од Кодексот на новинарите кој налага:
Новинарот ќе настојува да биде обезбедено објавување на исправка, деманти и одговор во случај кога ќе биде утврдена неточност на информацијата.
Со оваа најава на прекршени членови од Законот за медиуми и од Кодексот на новинарите, всушност, влегуваме во анализата на овој случај кој се претвори во лекција за одговорноста на медиумите да го почитуваат правото на исправка и правото на одговор, така како што налагаат законите и етичките принципи на новинарите опфатени во меѓународните и во националните кодекси.
Во дописот до СПФМ, од „Екосвест“ пишуваат дека весникот објавил „неточни информации со тенденциозна содржина“ и дека редакцијата била известена за тоа наредниот ден. Покрај објаснувањето за улогата на „Екосвест“ во целата постапка за преиспитување на оправданоста на хидроенерегетските проекти од аспект на заштита на дивиот свет и на природната средина во националниот парк Маврово, од редакцијата било побарано објавување на демантот и соодветно извинување како компензација за направената штета која оваа организација тенденциозната содржина во текстот ја препознава како клевета.
Следствено, ова барање на организацијата, поткрепено со аргументи, редакцијата била должна да го испочитува со што ќе ги испочитувала и законските одредби од Законот за медиуми што произлегуваат од членовите на поглавјата „Право на исправка“ и „Право на одговор“, односно од член 15 до член 26.
Во член 15, недвосмислено се истакнува правото на исправка на граѓаните, како и на правните лица и на други организации и тела, доколку со информацијата биле повредени нивните права или интереси:
(1) Секој има право од издавач на медиум, односно од одговорен уредник на издавач на медиум да бара, без надоместок, да објави исправка на објавена информација во која се наведуваат неточните факти објавени во информацијата, а со кои биле повредени неговите права или интереси. Право на исправка имаат и правните лица и други организации и тела, доколку со информацијата биле повредени нивните права или интереси.
(2) Барањето за објавување на исправка се поднесува до одговорниот уредник на издавачот на медиум во писмена форма во рок од 30 дена од денот на објавувањето на информацијата на која се однесува исправката. Барањето мора да биде образложено и потпишано од страна на подносителот на исправката и да ги содржи сите потребни податоци за подносителот на исправката, како и неговата адреса.
(3) Во исправката на објавена информација покрај исправка на погрешните тврдења или неточните наводи во објавената информација, може да се изнесуваат факти и околности со кои подносителот на исправката ги побива или битно ги дополнува наводите во објавената информација.
(4) Во случај кога се работи за научна или уметничка критика не се дава право на исправка, освен доколку со истата се врши само исправка на неточни факти.
(5) Не може да се бара исправка доколку издавачот на медиум, до денот на поднесувањето на барањето за исправка, веќе претходно сам објавил исправка на истата информација. Ако подносителот на барањето за исправка смета дека издавачот на медиумот не ја објавил исправката на соодветен начин, во тој случај може да бара остварување на своето право во согласност со членот 21 од овој закон.
(6) Доколку лицето за кое се однесува информацијата е починато, право на објавување на исправка имаат неговите деца, посвоени деца, брачните другари, родители, посвоители, браќа и сестри или правни лица, доколку информацијата се однесува на дејноста која ја вршело покојното лице во врска со тоа правно лице.
(7) Подносителот на барањето за објавување на исправка мора јасно да ја наведе информацијата, односно податокот од информацијата на кој се однесува барањето за исправка и датумот на нејзината објава.
Членот 16, пак, го уредува начинот на кој медиумот е должен да ја објави исправката:
(1) Исправката се објавува, без измени и дополнувања, на исто или соодветно местово содржината на медиумот и на ист или соодветен начин на оној на кој била објавена информацијата. Исправката не смее да биде несразмерно подолга од информацијата, односно од делот на информацијата на која се однесува. Исправката може да се објави во изменета форма само доколку на тоа се согласи подносителот на барањето на исправката. Исправката мора да биде објавена на начин што од самиот наслов може да се види дека се работи за исправка. Исправка без согласност на подносителот на барањето на исправката не смее да се објавува меѓу реакции или писма на читателите, односно гледачите или слушателите.
(2) Во програмите на радиодифузерите исправката се објавува со читање во истата програма и термин во која е објавена информацијата на која се однесува исправката или во истиот вид на програма со исто ниво на гледаност или слушаност.
Оваа материја ја опфаќа и Законот за граѓанска одговорност и тоа во членот 14, во кој се уредува правото на реагирање, демант, одговор и на исправка:
(1) Ако навредата или клеветата е сторена по пат на средство за јавно информирање или компјутерски систем, оштетениот има право да поднесе барање за објавување на одговор, демант или исправка во рок од седум дена од денот кога дознал дека е објавена, но не подоцна од еден месец од нејзиното објавување.
(2) Средството за јавно информирање од ставот (1) на овој член го објавува демантот, одговорот или исправката во рок од два дена од доставувањето на барањето, во првиот нареден број, ако се работи за периодични изданија или во друго средство за јавно информирање, ако се работи за непериодична публикација.
(3) Демантот, одговорот или исправката се објавува на истото место или време и во ист обем, како и информацијата на која се реагира (наслов, наднаслов, поднаслов, текст во пишани средства за јавно информирање или интернет страница, најава во информативна програма, прилог).
(4) Објавувањето на демантот, одговорот или исправката може да се одбие, ако:
1) барањето не е доставено во рокот определен во ставот (1) на овој член;
2) одговорот содржи навреда или клевета и
3) одговорот е во спротивност на со закон заштитените интереси на трети лица.
Од „Екосвест“ ги испочитувале сите правила што произлегуваат од овие, како и од другите членови на законите што ја уредуваат оваа материја: реагирале навреме и во обем не поголем од текстот што ја предизвикал нивната реакција. Нивниот приговор не повредил ниту еден став од членовите кои утврдуваат какво треба да биде барањето за исправка и за одговор.
Но, наместо да постапи така како што налагаат законите, медиумот, не само што не го објавува демантот на исто место и во ист обем, со своите понатамошни постапки прекршува неколку членови од законите и соодветно на тоа се изложува на казнените одредби што се утврдени во членовите 29 од Законот за медиуми и членовите 15, 16, 17 и 18 од Законот за граѓанска одговорност. Казната за правно лице, според овие членови, изнесува од 1.500 евра (Закон за медиуми) до 15.000 евра (Закон за граѓанска одговорност).
Бидејќи судската постапка е една сосема друга тема во нашето актуелно новинарско-политичко опкржување, сосема соодветно оценето во извешатите на Европската комисија, Стејт департментот на САД, како и на сите други меѓународни организации кои ја надгледуваат работата на судовите, овде нема да се задржуваме на таа тема.
Многу поважно е да ја истакнеме неподносливата леснотија со која толку неодговорно се однесуваат некои медиуми кога се во прашање професионалните стандарди, одговорноста за вистината, респектот кон сопствената публика и кон јавниот интерес во земјата.
Во овој случај, ние сме современици на еден медиум кој крајно навредливо се однесува кон публиката и кон субјектите кои имаат значаен придонес во сферите од јавен интерес во земјата. Наместо, кога веќе бил направен пропуст за темета „Бошков мост“ и „Луково поле“ да се известува сеопфатно, избалансирано и соодветно на фактите, да прифати грешката, да следува извинување и објавување на демантот на истотот место во медиумот, во овој случај на насловната страница, уредништвото не медиумот одлучило да си поигра и со законите и со довербата на публиката, како и со сопствената одговорност пред вистината, текстот на „Екосвест“ го објавиле во рубриката „Писма“.
Демантот на „Екосвест“ објавен во рубриката „Писма“ (кликнете за поглема слика)
Демантот е уште понавредливо проследен со штур и отсечен одговор на авторот на текстот „Албанската влада со помош на „невладините“ ни ги запре „бошков мост“ и „Луково поле“, кој вели, замислете: „Не постои намера за нанесување штета“.
Одговорот на авторот на текстот (кликнете за поголема слика)
Сега публиката треба да се запраша каква друга намера имал авторот на текстот ако нема директни докази што ќе ја потврдат изнасилената, однапред подготвена теза, која е стокмена така за да звучи вистинито, дека невладините, односно „Екосвест“ се виновниците и лобисти кај албанската влада за да се запрат овие проекти. Ако се прекршени клучните принципи на Кодексот на новинарите, кои се однесуваат на вистинитоста, на избалансираноста, како и оние кои се однесуваат на неопходната потреба од дистанцирање од политичките субјекти…
Што да се заклучи? Освен дека непрофесионалното работење на новинарите и неодговорно однесување на уредниците е секогаш добар повод за студии на случај од кои, се надеваме, другите ќе учат.
Во меѓувреме, добро е да се има на ум и да се повторува обврската на новинарите да се грижат на јавноста да ѝ презентираат информации од јавен интерес, а не да учествуваат во манипулирањето на јавната дебата. Новинарите работат во интерес на јавноста, а не ја користат јавноста за некои други цели.
Оваа новинарска лекција е изработена во рамките на Проектот на УСАИД за зајакнување на медиумите во Македонија – Компонента Сервис за проверка на факти од медиумите, имплементирана од Метаморфозис. Новинарската лекција e овозможенa сo поддршка на Американската агенција за меѓународен развој (УСАИД). Содржината на новинарската лекција е одговорност на авторот и не ги одразува ставовите на Метаморфозис, УСАИД или Владата на САД. За повеќе информации за работата на УСАИД во Македонија, ве молиме посетете ги веб-страницата (http://macedonia.usaid.gov) и Фејсбук-страницата на УСАИД (www.facebook.com/USAIDMacedonia).
Овој едукативен напис е првобитно објавен од Сервисот за проверка на факти од медиумите и КриТинк го реобјавува во функција на информирање на јавноста за теми поврзани со медиумската писменост и критичкото мислење.