Станува збор за вирус од кој е заболено новинарството во Македонија, кој е поопасен од каква било рестриктивна контрола на која и да било власт врз слободата на говорот и медиумите

Препишувањето и кражбите при известувањето во медиумите за јавно информирање е проблем од како постојат медиумите. Бројни се примерите за кражба на вести или текстови од други новинарски жанрови уште од почетокот на 20.век, кога се известувало за историски настани какви што се големите војни, бунтови, мировни конференции или природните катастрови и слично.

Како напредувала правната наука тој тренд полека е регулиран со бројни одделни закони во секоја земја, што, пак, доведува до неколку конвенции за заштита на интелектуалната сопственост и за заштита на авторското и другите сродни права, особено во втората половина на 20-от век.

Македонија има законска регулатива во овој поглед, како што се Законот за авторското и други сродни права и Законот за индустриска сопственост, но овие закони, особено првиот, не навлегува во детали за тоа дали веста, на пример, е авторско дело или под кои услови може да биде. Оттука, постоечкото законодавство не може да се справи со растечкиот тренд на крадење вести и друг тип информации, особено колумни, интервјуа, коментари и анализи, како и други класични авторски дела што се објавуваат во медиумите.

Бидејќи станува збор за светски тренд кој полека се (само)регулира, тука ќе се задржиме на трендот во Македонија, кој не само што не се (само)регулира, туку покажува деградирачка насока која веќе има име и во светски рамки – „копи пејст (copy – paste) новинарство“. Знаците дека ова „новинарство“ е или станува сеприсутно ги имаме. Доволно е да погледнете кој било агрегатор од неколкуте во Македонија, за да се уверите во тоа. Но, сосема бегла анализа за штетите, би не довела до загрижувачки заклучок дека ваквото „копи-пејст новинарство“ можеби е најзагрижувачкиот и најзаканувачкиот вирус од кој боледува современото новинарство во Македонија. Вирус, чии последици се пострашни од какви било ограничувања на слободата на мисла и на говор во медиумите преку закони што ги би ги наметнала која и да било извршна и законодавна власт.

Дезинформацијата и нејзино мултиплицирање

Копи-пејст „новинарството“ во Македонија, покрај другите причини, во основа се должи на извитоперената улога на интернет порталите кои се означуваат и како новински агенции. Додека класичната новинска агенција својата вест ја продава на корисниците – медиуми и институции и од тоа живее, при што, во принцип, нивните веб страници се затворени за ексклузивните вести што ги лиферувале сѐ додека прво не бидат објавени од корисниците, информативните портали-агенции во Македонија се трудат да емитуваат што поголем број вести на интернет, а со цел да остварат што поголем број „импресии“ и „кликови“, по што се нудат кај рекламните агенции, барајќи огласувачи и остварување на комерцијална добивка.

Притоа, многу често, препишувачкото, во овој случај копи-пејст „новинарството“, наместо да ја остварува својата основна улога – вистинито информирање, тоа дезинформира или се служи со нецелосно и погрешно информирање.

Бидејќи станува збор за голем број портали, но и бидејќи порталите сѐ  почесто служат како извор на информации за десковите на печатените и електронските медиуми, таквата дезинформација масовно се шири во јавноста, при што настануваат повеќекратни штети за кои ќе зборуваме подоцна.

(Зло)употребена анкета и светски трговски бренд

За потребите на овој текст ќе се послужиме со два свежи примера во „нашиот“ интернет простор.

Првиот пример, се однесува вестите за анкета на Советот за радиодифузија, која повеќето он-лајн медиуми ја третираа од аспект на гледаноста на информативните програми на телевизиите и нивната доверба кај граѓаните.

Веста прва ја објави веб – страната на телевизијата „Алсат – М“ на 13.09. 2013 во вечерните часови. Никој не ја забележал до 15.09.2013, недела, кога вообичаено приливот на вести е забележително намален, па настанува своевидно „копање“ по интернет за вест повеќе. Релативно коректната вест на „Алсат – М“, не цели два дена подоцна ја обработува порталот А1ON. Иако оваа вест има линк до документот, т.е., анкетата, од некоја причина – ненамерна, незнаење, намерна…, неименуваниот автор на оваа вест прави клучна грешка која не соодветствува со фактите во основниот извор – Анкетата изработена за потребите на Советот за радиодифузија. Грешката е направена уште во насловот на веста на А1ON :

СРД: Сител и МТВ со најмала доверба кај гледачите

Од тука, од 13 часот на 15.09., поаѓа лавината на неточната информација.  Прв, колку што можевме да видиме од достапните информации од агрегаторите, веста ја презема Плус инфо, па НОВА, па Либертас,  Локално, Скај и последен Бриф.

Кај овој случај имаме две специфики. Копи-пејст „новинарството“ тука се однесува на бројките, кои дежурните новинари и уредници не ги провериле, зашто, обично од брзање да се објави веста, се нема време за основна, минимална проверка. Па, така, наместо да ги земат точните бројки за севкупната гледаност и доверба, тие ги зеле бројките од претходните парцијални пресеци во анкетата.

Што се однесува до втората специфика во овој случај, тоа е корекцијата. Откако порталот Либертас ја увидел грешката, првата вест е повлечена, а пласирана е втора со точна информација. Резултат од тоа е што натамошниот копи-пејст одел со коректни бројки. Прв по втората вест на „Либертас“, веста ја објавил Бриф, па и други, но сега со коректен наслов и бројки.

Вториот пример се однесува на дезинформација или полуинформација, која станала широко достапна токму поради копи-пејст новинарство. Оваа вест беше и предмет на рецензија на овој сајт и во рамките на Проектот за проверка на фактите во медиумите.

Станува збор за наводното отворање на продавница на познатата трговска марка  H&M во Скопје. Веста првобитно потекнува од порталот на Утрински весник и е објавена на 22.09.2013 под наслов „ХиМ наскоро со скопска продавница“.

Текстот е објавен во 16:53 ч. во недела и оттука, јасно е зошто првиот пример на копи-пејст новинарството го имаме дури утредента, во понеделник. Лавината, ако не грешиме, тргнува од портали како Црно бело, Факултети, Здраво, но и портали како Фактор, Економски, Курир, Телеграф и други (линковите можете да ги видите тука).

Ланецот го прекинува, овој пат НОВА, која објавува вест дека информацијата е шпекулација. НОВА, притоа, ја проверила информацијата во прес службата на „Хенес и Мориц“. Од тука, започнува обратен бран. Дезинформацијата со помош на копи-пејст новинарството е потврдена, а крајот на оваа сага во медиумскиот простор најверојатно ќе заврши со тужба до компанијата што го злоупотребила брендот H&M.

Во овој случај на копи-пејст, исто така, има две специфики. Првата е дека речеиси никој од порталите што копипејстирале не забележал еклатантна повреда на новинарските принципи во релативно кратката вест што им послужила како извор, а тоа дека во текстот нема потврда на фактите, туку се базира само врз фотографија, по што тврдењето е чисто шпекулативно.

Втората специфика е поврзана со првата – не само што никој не воочил во толку кратка вест дека недостасува проверен факт, туку речиси никој не нашол за сходно барем со интерпункциски знак во насловот да направи некаква ограда.

Исклучок од ова се единствено порталите Телеграф и Здраво, кои со прашалник во насловот и (кај „Телеграф“) со бирани зборови во главата на веста, направиле некаква ограда.

Непроценливи штети

До каде оди оваа неразбирлива навика на информативните портали во Македонија можете да видите и од следниов пример.

Порталот А1 ON објавува вест за штрајкови во Грција во 9:44 ч. Во рок од 18 минути веста ја објавуваат уште неколку портали меѓу кои и Курир и Либертас и 24 Вести …при што најбрзи биле „новинарите“ на порталот на Алфа ТВ, кои веста ја објавиле само 4 минути подоцна од А1ON!  Притоа, кај сите анализрани портали веста има речиси идентичен наслов и почнува со идентична глава:

„Од денеска во Грција почнува недела на нови штрајкови, кои ќе ги опфатат државниот сектор, образованието, општинската админстрација и осигурителните компании.“

Ваквата, ќе повториме, неразбирлива до граници на сулудост, навика кај македонските он-лајн медиуми, прави непроценливи штети по повеќе основови:

• банализирање на новинарството во он-лајн медиумите и негово сведување на администрирање на сајтовите и порталите;
• гушење на новинарски стандарди и од професионална и од етичка гледна точка;
• губење на вистинитото и објективно информирање, кои отстапуваат место пред дезинформирањето, сензационализмот и ефемерноста и во професијата и на улогата на медиумите во општеството воопшто;
• губење на довербата кај читателите, кај кои, полека но сигурно се гради и се зацврстува мислењето дека  „сите медиуми и сите новинари се исти“.

Веројатно може да се зборува и за други штетни аспекти што зад себе ги остава ова квази новинарство, но и само овие четири, се повеќе од доволни да се извлече заклучокот наведен по почеткот на текстот: станува збор за вирус од кој е заболено новинарството во Македонија, кој е поопасен од каква било рестриктивна контрола на која и да било власт врз слободата на говорот и медиумите.

Што да се прави? Најдобрата варијанта би бил еснафски договор на издавачите или на уредувачките тимови на поголемите и позначајните медиуми, не само во он-лајн просторот, т.е. саморегулација. Во недостиг на волја за такво нешто, останува регулацијата, со сите опасности што ги носи. Во меѓувреме, како палијативни мерки би помогнале технички интервенции во структурата на интернет порталите со кои ќе биде барем оневозможено копирање на страници и на фотогорафии, а кои се дело на нечиј авторски труд.

Оваа новинарска лекција е изработена во рамките на Проектот на УСАИД за зајакнување на медиумите во Македонија – Компонента Сервис за проверка на факти од медиумите, имплементирана од Метаморфозис. Новинарската лекција e овозможенa сo поддршка на Американската агенција за меѓународен развој (УСАИД). Содржината на новинарската лекција е одговорност на авторот и не ги одразува ставовите на Метаморфозис, УСАИД или Владата на САД. За повеќе информации за работата на УСАИД во Македонија, ве молиме посетете ги веб-страницата (http://macedonia.usaid.gov) и Фејсбук-страницата на УСАИД (www.facebook.com/USAIDMacedonia).

Овој едукативен напис е првобитно објавен од Сервисот за проверка на факти од медиумите и КриТинк го реобјавува во функција на информирање на јавноста за теми поврзани со медиумската писменост и критичкото мислење

Овој напис го има и на: Албански

Кога постои етноцентризам сопствената заедница се доживува во центарот на сè и сè (јазикот, обичаите, историјата, однесувањето, религијата …) се вреднува споредено со неа. Сопствената заедница се доживува како најважна и некои (или сите) нејзини аспекти се сметаат за супериорни во однос на другите (кои и да се тие други).

Пишува: проф. д-р Мирјана Најчевска, експерт за човекови права

Етноцентризмот по дефиниција е тенденција да се гледа на светот, пред сè, од перспектива на сопствената етничка заедница. Од една страна сме НИЕ, а од друга сите ДРУГИ.

На пример, како школски пример за етноцентричното гледање може да се земе прикажувањето на сопствената заедница (македонскиот етницитет и територијата на Македонија) во центарот на светот дадено во текстот под наслов: „МАКЕДОНИЈА  ВИДЕО: За сите што не веруваат дека Македонија е центар на светот“:

Според Google Earth, Македонија е центар на светот. Ние проверивме и се уверивме, проверете и вие.

Иако навидум се работи за уметничко претерување (хипербола), ширењето на една ваква неточна информација која нема никаква не само научна туку ни логична поткрепа, всушност претставува отворено промовирање на етноцентризмот како начин на гледање на околината и мерење на сопственото место во светот.

Кога постои етноцентризам сопствената заедница се доживува во центарот на сè и сè (јазикот, обичаите, историјата, однесувањето, религијата …) се вреднува споредено со неа. Сопствената заедница се доживува како најважна и некои (или сите) нејзини аспекти се сметаат за супериорни во однос на другите (кои и да се тие други).

Уникатност

Многу често во медиумите се избираат термини со кои се потенцира уникатноста, како на пример: „Јапонците нè препознаваат како библиска земја“, “Земјата кај што почнало христијанството“…

Во написите или вестите со етноцентричен пристап авторот во голема мера се поистоветува со етничката и културната матрица на својата заедница и многу често не ги прифаќа другите етникуми и култури.

Овој вид написи, било во насловот или во содржината, промовираат чувство на  гордост, суетност, супериорност кога се работи за сопствената заедница, односно, на омаловажување па и навредување кога станува збор за друга етничка заедница (посебно доколку е тоа етничка заедница во моментот идентификувана како непријателска). На пример, под насловот: „Грците повторно на колена пред Македонија“, всушност се крие содржина за кошаркарски натпревар во кој тимот на Македонија извојувал победа со 2 коша разлика.

Етноцентричноста на некој напис може да се идентификува преку начинот на кој се претставуваат економските, политичките и социјалните настани. Глорификацијата на постигнувањата на својата заедница дадена низ омаловажување на другите или занемарување на контекстот и можните спротивни информации, може да индицира постоење на етноцентричен пристап на авторот.

Глорификација

Етноцентризмот во македонските медиуми може посебно да се идентификува во текстовите со кои се глорификуваат постигнувањата на сопствената заедница/народ/држава. Потребата да се биде најдобар, односно, да се задоволат етноцентристичките барања, се манифестира во истакнувањето на достигнувањата на начин кој или ги омаловажува другите или го затскрива контекстот во кој се случуваат.

Во написот „Македонија на високото 37 место меѓу 141 земја“ не се дадени подробности за елементите на рангирањето или, пак, повеќе информации за тој кој го направил рангирањето, туку единствено се користи тон на глорификација:

 На листата на престижниот Форбс од земјите во регионот пред нашата држава е само Словенија, која е позиционирана на 23 место, а зад нас се сите останати: Црна Гора на 45, Хрватска на 47, Босна и Херцеговина на 85, а Србија на најниското 90 место.

Во написот нема анализа на севкупниот економски контекст во кој треба да се смести ова рангирање, ниту, пак, компаративна споредба со евентуалните резултати, односно, влијанието врз глобалното живеење во Македонија.

Супериорност

Во голем број случаи, дел од медиумите ги прикажуваат информациите поврзани со Македонија на начин кој прави несоодветна споредба. На пример, под насловот „Македонија ја добива битката со невработеноста, за разлика од другите земји“ се истакнува дека:

За разлика од земјите во регионот каде стапката на невработеност се зголемува, во Македонија има обратен процес. Она што е најважно е што стапката на невработеност се намалува во услови на економска криза кога невработеноста расте не само во регионот, туку и во сите европски земји. Ова го потврдуваат и анализите кои деновиве се појавија во медиумите врз основа на податоците од статистика, според кои Република Македонија бележи раст на стапката на вработеност од 2006 година до денес.

Покрај отсуството на вистинска анализа на контекстот за кој станува збор и за проблемите во мерењето на невработеноста, останува етноцентричниот пристап кој ја издигнува Македонија на пиедестал на држава/економија која е подобра од земјите во околината. За да се постигне оваа цел во написот не се спомнуваат стапките на невработеност во истите тие земји, а кои се без исклучок под онаа на Македонија (Романија 7.5%,  Словенија 10.2%, Бугарија 13.1%, Хрватска 17.2%).

Исправност

На етноцентричност може да се посомневаме и кога во одредена медиумска информација/текст активностите на својата заедница  се прикажуваат како „исправни“ и „нормални“, додека активностите на другите култури се прикажуваат како „погрешни“ и „неприродни,“ дури и тогаш кога станува збор за многу слични по својот карактер активности.  Како пример може да се земат написите кои се однесуваат на проблемите поврзани со изградбата на џамија во селото Горна Белица и проблемите поврзани со изградба на црква во селото Октиси, кои се дури и споени во еден заеднички напис. Во написите е очигледно заземањето на страна во спорот. Етноцентричниот пристап може да се избегне со анализирање на корените на ситуацијата, развојот кој довел до ваков резултат и со споредби на повеќе случаи. Доколку целта не е разгорување на етнички базирано нетрпение, тогаш информацијата се дава на начин кој подразбира постоење на решение.

Етноцентризмот вообичаено води кон тензии и раѓа извртени перцепции. Оваа карактеристика на етноцентризмот е посебно значајна кога станува збор за медиумите кои можат да станат моќни дистрибутери на овие и вака искривени перцепции.

Извртувањето на перцепциите може да се манифестира како:

• пристрасност кон себе = „ние“ сме заслужни за добрите дела и не сме одговорни за лошите;
• интергрупна пристрасност = „ние“ правиме добри дела затоа што сме добри, а лоши дела само кога сме принудени; „тие“ прават добри дела само кога се принудени, а лоши дела затоа што се лоши или,
• како перцепција во огледало = кога правиме нешто, „ние“ сме морални и добри, а кога истото го прават другите,  „тие“ се неморални и лоши.

Ние и тие

Многу интересен е примерот со различното толкување и вреднување на двојазичноста (кога станува збор за употребата на македонскиот јазик од страна на припадници на етничка заедница на Македонци во некоја друга држава и употребата на јазик на припадници на етничка заедница во Македонија. На пример, под насловот

„Двојазичноста стихијно излегува од рамката“, новинарот ја критикува практиката на министрите – припадници на малцински етнички заедници во Република Македонија, да ги преведуваат на албански јазик таблите со официјалните имиња, а интернет страниците да ги изработуваат и во верзија на албански јазик. Авторот на текстот се прашува:

Се турка ли целосна двојазичност во Македонија и кој го прави тоа? Дали Уставот и Законот за службена употреба на јазиците на етничките заедници дозволуваат и ги изедначуваат македонскиот и албанскиот јазик како јазик на заедницата чии припадници имаат над 20 отсто од целокупното население?

Уште позаканувачки е поставено прашањето на интернет порталот „Фаланга“, каде што под насловот: „Во Западна Македонија сè повеќе се чувствува реафирмација на проектот за Голема Албанија“  се истакнува:

Дека се случува целосна Албанизација покажуваат и топонимите на албански јазик како и имињата на села со претежно албанско население.

Од друга страна, можат да се проследат текстовите поврзани со промената на топонимите во Пустец.

Под насловот „Победа за Македонците во Албанија – ќе се вратат македонските имиња во општина Пустец“, стои дека:

Законот на албанскиот Парламент од 18 март 2013 година, со кој се врати македонското име на општина Пустец, го отвори патот да Советот на општина Пустец ги врати имињата на селата кој се албанизирани во  1973 година од страна на тогашниот комунистички парламент на Албанија.

Во случајов е очигледно постоењето на извртена перцепција според која тогаш кога „ние“ правиме нешто тоа е добро и исправно, а тогаш кога „тие“ го прават истото тоа, тоа е опасно и заканувачко.

Во македонските медиуми е честа појавата на ваков вид мисперцепции, и кога се работи за двојазичност (покрај македонскиот стои и албански текст) и кога се работи за замена на македонскиот со албански јазик, а што нужно води кон создавање или подигање  на анимозитетот кон друга етничка заедница и е многу силен индикатор за етноцентристички начин на гледање на работите и известување од страна на медиумите.

(вториот дел од анализата ќе биде објавен идната недела)

Оваа анализа е изработена во рамките на Проектот на УСАИД за зајакнување на медиумите во Македонија – Компонента Сервис за проверка на факти од медиумите, имплементирана од Метаморфозис. Анализата e овозможенa сo поддршка на Американската агенција за меѓународен развој (УСАИД). Содржината на анализата е одговорност на авторот и не ги одразува ставовите на Метаморфозис, УСАИД или Владата на САД. За повеќе информации за работата на УСАИД во Македонија, ве молиме посетете ги веб-страницата (http://macedonia.usaid.gov) и Фејсбук-страницата на УСАИД (www.facebook.com/USAIDMacedonia).

Овој едукативен напис е првобитно објавен од Сервисот за проверка на факти од медиумите и КриТинк го реобјавува во функција на информирање на јавноста за теми поврзани со медиумската писменост и критичкото мислење