Ky tekst është konceptuar si një shëtitje nëpër një botë plot konspiracione, e shikuar në sytë e teoricienëve të konspiracionit. Ne duhet ta njohim atë dhe të mësojmë si ta njohim, sepse tek secili prej nesh ekziston një besues i tillë dhe tërësia e rrethanave të jashtme lehtë mund t’i zgjojë këto dobësi dhe prirje.
Shkruan: Dr. Biljana Gjoneska, bashkëpunëtore shkencore, ASHM
Bota është plot me komplotistë.
Kjo deklaratë ka kuptim kur hiqet nga një kornizë konkrete dhe përgjithësohet, sepse bota drejtohet vërtet nga idetë dhe konspiracionet e tyre, domethënë nga njerëzit që janë mbrojtës të pikëpamjeve, parimeve, vlerave. Nga ana tjetër, nëse deklarata fillestare do të ishte e mbyllur në thonjëza dhe do të shtohej në një kontekst specifik, do të tingëllonte si një citim apo parullë. Më saktësisht, do të ishte motoja më e shkurtër e njerëzve me një mentalitet konspirativ, sepse ata kanë një tendencë të fortë për të besuar se bota drejtohet nga ngjarje, të cilat drejtohen fshehurazi nga konspiracionist, të paraqitur si grupe ose individë të zgjedhur, të lidhur me qëllime të këqija .
Ky është përshkrimi i parë, më i shkurtër dhe më konciz i teorive të konspiracionit deri më tani. Nga ana tjetër, përshkrimi i zgjeruar është zhvendosur në këtë tekst dhe paraqitet si një shëtitje në botën e komploteve. Është një botë e parë me sytë e besuesve në teoritë e konspiracionit, sepse te secili prej nesh ekziston një besues i tillë, kështu që në rrethana të caktuara, këto dobësi dhe prirje tonat mund të zgjohen.
Për kuptimin e fjalëve
Në botën e konspiracioneve nuk ka asnjë teori konspirative, por konspiracion në praktikë, por në mungesë të provave praktike dhe të prekshme. Në fakt, në këtë botë, etiketimi “teori konspirative” perceptohet si një përpjekje për të denigruar, mohuar ose fshehur komplotin e vërtetë. Për më tepër, për njerëzit që janë më të prirur të besojnë në teoritë e konspiracionit, ky karakterizim është një lloj sinjali për një sulm tinëzar dhe duke minuar përpjekjet e tyre për të zbuluar dhe zbardhur konspiracionet e vërteta.
Në përgjithësi, termi “teori konspirative” mund të duket problematike për shumicën e njerëzve, pavarësisht nga prirja e tyre për të (mos) besuar në teoritë e konspiracionit. Para së gjithash, fjala “teori” në shkencë i referohet një sistemi njohurish që vërtetohet shkencërisht, domethënë është një e vërtetë objektive. Nga ana tjetër, në jetën e përditshme, fjala “teori” zakonisht i referohet një kuptimi që është e kundërta, domethënë njohurisë që është spekulative dhe e pakonfirmuar. Këtu ndodh një paradoks interesant. Për ata që besojnë në teori konspirative, ajo është pothuajse identike me një teori shkencore, sepse identifikohet me të vërtetën objektive dhe të padiskutueshme (sipas sistemit të tyre të vlerave, besimeve dhe njohurive). Për të tjerët, teoria e konspiracionit kuptohet në mënyrë bisedore si një nga shumë teoritë që është një version i mundshëm, por i pakonfirmuar dhe i pamundur i realitetit. Përveç kësaj, fjala “konspiracion” në praktikë zakonisht i referohet një interpretimi të ngjarjeve dhe personaliteteve që mbështetet në mënyrë konsensuale nga shumica. Në të kundërt, fjala “konspiracion” në teori (i komplotit) i referohet një pikëpamjeje të poseduar ekskluzivisht nga “të zgjedhurit”. Është një interpretim alternativ, i cili nuk korrespondon me opinionin popullor. Sepse, në botën e komploteve, ato, si rregull, nuk zbulohen dhe nuk rezonojnë si skandale në skenën kryesore. Përkundrazi, ata mbeten të fshehur në prapaskenë dhe zhvillohen mënjanë. Kjo është arsyeja pse e vërteta nuk duhet kërkuar në skenë, por në prapavijë.
Për shkak të të gjitha këtyre kontradiktave dhe mospërputhjeve, termi “teori konspirative” në psikologji përcaktohet kryesisht nga përmbajtja (si një rrëfim i fshehtë i dikujt për dëm) dhe më pak nga forma (si një interpretim që është më pak i mundshëm dhe i besueshëm sesa alternativat). Më në fund, disa teori konspirative më vonë bëhen të njohura si konspiracione të vërteta, dhe disa konspiracione të zbardhura ndonjëherë duken më joreale se shumë teori konspirative. Prandaj, vërtetësia nuk duhet të jetë kriteri i vetëm ose kryesor në përcaktimin e teorive të konspiracionit.
Rreth portretit të botës
Bota e konspiracioneve është një version i thjeshtuar i realitetit, dhe mund të pikturohet në dy ngjyra: e zezë dhe e bardhë. Në veçanti, kjo botë shihet përmes prizmit të forcave të së mirës dhe së keqes, kështu që është një vend i rrezikshëm dhe kërcënues, ku të zgjedhurit janë në konflikt dhe luftë të vazhdueshme me forcat e bashkuara të së keqes. Në një version të kësaj bote, teoricienët e konspiracionit janë si heronj epikë, me fuqi të pazakontë, drejtësi dhe vërtetësi, por edhe një prirje për të luftuar dhe vepruar, kështu që ata vazhdimisht rezistojnë, kundërshtojnë dhe ekspozojnë konspiracione.
Një pamje tjetër më e thjeshtë e botës plot konspircione është një botë me dy anë: e sipërme dhe e poshtme. Ky është një vend i padrejtë ku mbretëron ligji i të fuqishmit, eprorit dhe më të fortit. Në këtë version të botës, teoricienët e konspiracionit janë viktima të pafajshme, të manipuluar edhe të shfrytëzuar nga shtypës me qëllime të këqija.
Për rregullat e pashkruara
Secili version i realitetit të thjeshtuar drejtohet nga disa rregulla të thjeshta: ndarjet (dualiteti), lidhshmëria e qëllimshme dhe fshehtësia. Me të vërtetë është një botë në të cilën gjërat janë ose të mira ose të këqija, gjërat nuk janë të rastësishme dhe asgjë nuk është siç duket.
Sidoqoftë, tipari më impresionues kësaj bote është antropocentrizmi, domethënë përqendrimi i saj te njerëzit, posaçërisht te qëllimkëqinjtë e rrezikshëm ose heronjtë e guximshëm, të cilët janë drejtuesit kryesorë të të gjitha konspiracioneve dhe fabulave, të gjitha komploteve dhe shpalosjeve. Në një nivel të simbolikës dhe alegorisë, teoritë e konspiracionit janë si përrallat e të rriturve. Ato janë përvoja të fillimit dhe mekanizma (de) kompensues, të cilët ofrojnë mundësinë për të përjetuar aksidente të ndryshme (kriza shoqërore dhe katastrofa natyrore), duke ua atribuar atyre parashikimin, shqyrtimin dhe përshtatshmërinë e ngjarjeve që mund të kenë qenë rezultat i një rastësie të pastër. Kështu, për ata që besojnë në to, teoritë e konspiracionit rivendosin kuptimin, rendin dhe parashikueshmërinë, duke vendosur iluzionin e kontrollit mbi kaosin dhe shansin.
Autorja është përfaqësuese kombëtare për projektin evropian “Analiza krahasuese e teorive të konspiracionit” (conspiracytheories.eu).
Ky tekst edukativ u përgatit në kuadër të projektit “Mendimi kritik për qytetarë me aftësi mediatike – Crithink” i zbatuar nga Fondacioni Metamorphosis dhe “Eurothink” me mbështetje financiare nga Bashkimi Evropian. Përmbajtja e “Critink” është falas për shkarkim të plotë në përputhje me kushtet e licencës Creative Commons, me kusht që të deklarohet burimi dhe të vendoset link i qendrës së burimeve në internet crithink.mk. Përmbajtja jo gjithmonë pasqyron pikëpamjet e Bashkimit Evropian.