Fasada e fuqisë dhe superioritetit, por thellë ndjenjë e vërtetuar e inferioritetit. Mosbesimi ndaj të tjerëve dhe armiqësia ndaj sistemit, si shprehje e pasigurisë dhe papajtueshmërisë së tyre. Ky është një grup i tipareve që mund të joshin një individ në sistemet e mbyllura të besimit.
Shkruan: Dr. Biljana Gjoneska, bashkëpunëtore shkencore, ASHAM
Besimi në teoritë e konspiracionit ngre muret e burgjeve të padukshme.
Kjo deklaratë është e zbatueshme kur teoritë e konspiracionit kuptohen si sisteme të përgjithshme të besimeve, por edhe kur ato konsiderohen si besime individuale dhe personale. Nëse vendosen në një kornizë më të gjerë konceptuale, besimet në teoritë e konspiracionit të kujtojnë sisteme “të forta” ideologjike ose fetare. Ato karakterizohen nga hermetizmi dhe madje edhe nga dogmatizmi, sepse aktorë të ndryshëm që zakonisht shoqërohen me të njëjtin qëllim të përbashkët dhe arsye të ndryshme, kanë rezultat të ngjashëm. Por edhe kur analiza ngushtohet në interpretime dhe bindje personale, besimet në teoritë e konspiracionit përsëri japin përshtypjen e ngurtësisë dhe klaustrofobisë. Ata godasin egon, por kapin shpirtin. Në veçanti, ato janë një lloj burgu për botëkuptimin, kështu që megjithëse sjellin lehtësim të përkohshëm, ato mund të jenë pengesë për rritjen shpirtërore dhe zhvillimin afatgjatë të atij që u beson. Të përshtatura për egon, ato ofrojnë narrativë të mëdha dhe me karakter grandomaniak dhe narcizist. Sidoqoftë, krahasuar me zhvillimet objektive dhe të mundshme, teoritë e konspiracionit mbeten interpretime mjaft të ngushta dhe të kufizuara të ngjarjeve përreth.
Vetëdijësimi dhe vetëbesimi i theksuar janë arsyet e mundshme pse disa njerëz e shohin veten si qendra e vëmendjes së padëshiruar të njerëzve të tjerë dhe viktima të komploteve të dikujt tjetër. Për më tepër, të armatosur me nevojë për veçanti, këta njerëz besojnë se ata janë të pajisur me një depërtim të pazakontë për të parë pas sipërfaqes dhe iluzionit, drejt e në sfond dhe në thelbi, dhe për të hedhur dritë mbi teoritë e konspiracionit, (si pretendim që çdoherë duhet të zbardhin qendrat e margjinës dhe imazhet e pasme). Dallimi midis atyre që ju besojnë teorive të konspiracionit dhe atyre që dyshojnë, buron nga vlerësimi për gamën e vizionit të vëzhguesit. Për besuesit në teoritë e konspiracionit, kjo pikëpamje të çon përtej asaj që duket dhe që shfaqet. Për pjesën tjetër, teoritë e konspiracionit janë një pamje që shfaqin vetëm sipërfaqen pa hyrë në thelb, domethënë ato japin një pamje të thjeshtuar të rrethanave përreth.
Interesante, nevoja e theksuar për veçanti (dallim) në raport me të tjerët lind nga krahasimi i vazhdueshëm me ta dhe shqetësimi me mendimin e rrethit. Si me çdo bukuri të dhunshme, fasada e bollshme e këtyre njerëzve shërben për të mbuluar vetëbesimin e tyre të prekshëm dhe qëndrueshmërinë e thërrmuar të karakterit. Në të vërtetë, hulumtimet sugjerojnë që vetëvlerësimi i ulët shpesh shoqërohet me një prirje më të lartë për të besuar në teoritë e konspiracionit. Ato janë mënyrë për të shmangur përgjegjësinë dhe përballjen me realitetin, për ta zhvendosur fajin tek sistemi dhe rrethi, por edhe për të ruajtur imazhin e vetes përpara botës. Tregimi i fajtorëve dhe ekspozimi i komplotistëve në detyrë është një tipar i rregullt i njerëzve me konspiracion të theksuar. Kështu, duket se ndjenjat negative ndaj vetes, të cilat janë shtypur për një kohë të gjatë, gjejnë një mënyrë për të dalë në dritë, dhe për të tejmbushur dhe projektuar në rreth. Mosbesimi ndaj individëve intensifikohet kur ata janë përfaqësues të elitave, dmth. politike, fetare, industriale dhe të tjera të fuqishme. Dyshimi në vlerat morale të disa individëve të përzgjedhur gjithashtu mund të shkaktojë dyshime në efikasitetin e sistemit, funksionalitetin e rregullimeve shoqërore dhe normat dhe rregulloret shoqërore. Si rezultat, ndjenja e përgjithshme e pakënaqësisë, braktisjes dhe refuzimit të sistemit nganjëherë rritet, dhe në raste ekstreme ka armiqësi të hapur dhe madje përpjekje për grusht shteti të organizuar (siç ishte rasti me sulmin e janarit në Senatin e SHBA).
Në përgjithësi, tek njerëzit me paqëndrueshmëri të theksuar emocionale, dmth të prirë për stres dhe nervozizëm, shoqëruar nga frika dhe ankthi (“high neuroticism”), ose kënaqësi e zvogëluar, dmth pranueshmëria e ulët dhe papërshtatshmëri ndaj rrethanave (“low agreeableness”) ekziston besim më i fortë në interpretimet alternative dhe teoritë e konspiracionit. Pikërisht këto dy tipare të pesë dimensioneve të mëdha të personalitetit (“Big Five“) intensifikojnë emocionet negative, paralizojnë proceset e mendimit dhe zvogëlojnë aftësinë për të menduar në mënyrë kritike dhe analitike (siç është theksuar në një artikull të mëparshëm edukativ). Të nxitur nga këto vëzhgime, disa studiues kanë argumentuar se njerëzit me variante të dekompensuara, anormale dhe keq adaptuese të tipareve të personalitetit mund të tregojnë prirje të fortë për teoritë e konspiracionit. Për shembull, teoritë e konspiracionit do të ishin karakteristike për njerëzit me dyshim të theksuar (që do të çonte në skizotipi dhe paranojë), ose ekscentricitet të tepruar (i cili do të çonte në psikotizëm). Sidoqoftë, konsensusi i përgjithshëm shkencor është se duhet shmangur barazimi i prirjes ndaj teorive të konspiracionit me çrregullimet mendore dhe sëmundjet mendore. Gjegjësisht, nëse boshtin “shëndet-sëmundje” e imagjinojmë si kontinum, atëherë sëmundja mendore do të vendoset në skajet e kësaj të drejte të pandërprerë dhe shkallët e ndryshme të besimit në teoritë e konspiracionit do të shpërndahen në të gjithë gjatësinë e saj. Në të vërtetë, pothuajse çdo person të paktën një herë në jetën e tij do të shprehë besimin në të paktën një teori konspirative. Prandaj, është moralisht dhe etikisht jo korrekte të stigmatizohen dhe demonizohen njerëzit që kanë shprehur mbështetje për pretendimet që u ngjajnë teorive të konspiracionit. Për më tepër, si çdo tallje dhe etiketim i fshehtë, edhe kjo qasje është joproduktive dhe nuk çon në avancim real. Vetëm një qasje e moderuar dhe empatike, plot dëshirë për mirëkuptim të ndërsjellë do të çonte në ndryshime pozitive shoqërore.
Autorja është një përfaqësuese kombëtare për projektin evropian “Analiza krahasuese e teorive të konspiracionit” (conspiracytheories.eu).
Ky tekst edukativ u përgatit në kuadër të projektit “Mendimi kritik për qytetarë me aftësi mediatike – Crithink” i zbatuar nga Fondacioni Metamorphosis dhe “Eurothink” me mbështetje financiare nga Bashkimi Evropian. Përmbajtja e “Critink” është falas për shkarkim të plotë në përputhje me kushtet e licencës Creative Commons, me kusht që të deklarohet burimi dhe të vendoset link i qendrës së burimeve në internet crithink.mk. Përmbajtja jo gjithmonë pasqyron pikëpamjet e Bashkimit Evropian.