МЕТОДОЛОГИЈАТА НА СЕРВИСОТ ЗА ПРОВЕРКА НА ФАКТИ ВО МЕДИУМИТЕ – (II дел)
– утврдување, структура, цели и ограничувања –
Утврдената методологија за анализа на објавените прилози во македонските медиуми кај рецензентите имаше за цел да ги направи поостроумни читателите, гледачите или слушателите и да ги направи почувствителни на лагата или искривената вистина! И секако, да ги направи повнимателни. Методолошкиот избор на Сервисот за проверка на факти се базираше на искуства на одредени искусни новинари, потоа на искуства на странски опсервери, како и на предлози на трети лица (читатели или гледачи) од кај нас. Секако, се користеше и Кодексот на честа на Здружението на новинарите на Македонија
[Првиот дел од овој напис со наслов „Каков е процесот на откривање на вистината во медиумските производи“ можете да го најдете овде, а третиот дел со наслов „Плагијати, наслови, фотографии и говор на омраза“ можете да го прочитате овде.]
Пишува: Љубомир Костовски
Во пристапот кон анализа на текстовите СПФМ ја бара вредноста која често во професијата се губеше од вид – вистинитоста. Во тие рамки се бараше да се утврди на кои факти се базира веста (текстот) и дали тие факти се точни и веродостојни.
Основна намена на пишувањето вест во новинарството е да ги информира консументите за одредени настани, релевантни за нив, кои се пренесени низ вистинити и веродостојни факти. Ова, многу често, од страна на рецензентите беше придружено со сопствено истражување на точноста на наводите или веродостојноста! Тоа се правеше со директно истражување на рецензентот или со пребарување по достапни ресурси за некој факт или прашање! Напросто, како самите да треба да пишуваат текст, ама според правилата.
Основни точки кај испитување на вистинитоста се:
- присуство на факти;
- точност на наводи;
- веродостојност на наводи.
Рецензентот најнапред гледа дали авторот во текстот навел одредени факти, врз основа на кои ја гради вистинитоста. Авторот може да наведе или да не наведе извори. Ова, секако, се бележи на стартот на рецензијата.
Вториот чекор е да се проверат тие извори – постојат ли и дали се точно наведени (вообичаено се вели – цитирани).
Потоа се оди кон тоа дали тие наводи се веродостојни, бидејќи и кога има извор, кога истиот е точно наведен, тој не мора да е прецизно или верно пренесен или да не е едноставно релевантен.
При овие три први чекори во рецензијата на една вест многу е значајно авторот на рецензијата јасно да ги одреди и изворите, нивниот број и да се види зошто тие би биле релевантни.
Потоа доаѓаме на она што сѐ почесто се бара и од авторите – да се види дали тие извори се повеќестрани, односно дали се дел од плурализмот на изворите, кој оневозможува да не постои пристрасност на авторот кон некоја група, партија или заинтересиран субјект. И тука имавме голема слабост на новинарството, пред сè, на дневното, кое не е навикнато да ги цитира изворите, што се вели со име и презиме, да се внимава кога е потребно зад информациите да стои релевантна институција или компанија. Целта на тој пристап во методологијата беше да се одбегнува она „од извори на редакцијата“ или „според непотврдени информации“ што или ќе биде отфрлено од искусниот консумент или ќе биде примено како објективен факт, иако не е назначен изворот, според максимата „не е вистинито, ама убаво звучи“.
Втора задача: одредување на актуелноста на информацијата
Во овој контекст значаен сегмент на една дневна информација е и актуелноста на изворите на вестите. Или, што се вели – информацијата е добиена, но колку е таа вредна за консументот?! Притоа, и покрај слободата на новинарот да актуелизира теми за кои смета дека се важни за граѓаните во даден момент, тој е задолжен да ја проверува временската и просторната рамка на информациите кои планира да ги искористи како основ за соопштување.
Праксата во последно време покажува тенденција дури и на искористување минати информации и случувања, понуда на „бајати“ вести или стории, како и информации кои се однесуваат на одредена географска област и нивно ставање во актуелен, локален или национален контекст. Ова не само што ги дезинформира читателите, туку може да биде и моќно оружје за манипулација и негативно влијание врз јавната свест и јавното мислење.
Трета задача: проверување на содржајноста на еден текст
Методологијата, која е користена од СПФМ, потоа преминува од овие основни проверки кон оние од подлабински карактер, односно кон оние што изискуваат поголемо лично искуство на рецензентот.
Тоа се елементите на содржајноста, кои се допираат до прашањето – зошто е напишана една сторија? Со секој текст може или главно се врши некакво влијание на јавното мислење. Затоа, пак, од авторот, заради уверливоста на текстот, се бара да има што повеќе официјални или експертски извори како основ на содржината. Јасно, во реалниот свет не секогаш се отворени официјалните извори или тие се селективно поставени. Дилемата кај рецензентот е – дали авторот на текстот „зачукал на врата“ дури и ако „не му отвориле“. Или, пак, тој само констатирал дека некој извор му бил недостапен или не сака да даде информација (во формална смисла тоа може и да е доволно) или, пак, не бил доволно упорен, што претпоставува увид на рецензентот и во другите написи, во други, па и конкурентски медиуми, што исфрлиле посодржајни стории на иста тема. Во некои околности, во особено сензитивни мигови, значајно е новинарот лесно да не се откажува од зголемување на содржајноста, односно сеопфатноста. Во овој контекст е значајно да се мине условно – границата на минималната содржајност.
Зошто при утврдување на методологија ова се сметало за значајно? Па, заради практиката, кај нас и во светот, на овој терен да се прават многу авторски манипулации! Ова, понатаму може да направи и конкретни штети на одреден политички или економски субјект, но и да загрози нечија личност или нејзиниот семеен мир. Значи, постоеле достапни факти за да се добие вистинска слика, ама целата ситуација се прикажува еднострано, без пристап за консументот до целосната слика за еден случај или ситуација. Тоа се нарекува пристрасност на авторот, извртено прикажување на фактите или нешто уште погрубо – изнесување на лага.
Ова не е само предмет на Методологијата на СПФМ. На овие елементи посебно внимава и медиумскиот регулатор – Агенцијата за аудио-визуелни и медиумски услуги (АВМУ), која за вакви прилози, посебно во важни мигови какви што се предизборните состојби во земјата, може да поднесе и прекршочни пријави до надлежен суд, а за прекршителите се предвидени и парични казни. И методологијата на СПФМ внимава на изборот на настаните кои се покриваат, како и на начинот на кој се покриваат. Притоа, се разликуваат повеќе видови на пристрасност, иако обично станува збор за пристрасност, чија цел е добивање некаков политички профит од таквите информации. Оваа ситуација е несомнено манипулативна и има за цел преку искривено информирање да влијае на политичкото определување на консуматорите на веста. Со оглед дека сме земја со зачестени избори – редовни, вонредни, парламентарни, локални, претседателски или референдуми, на ова мора особено да се внимава.
Придружни ориентири за аналитичарот се:
– дали написот ја прикажува целата вистина;
– дали има извртување (спин);
– како и колку се покажува пристрасност (при што некои практики дозволуваа некоја мерка на пристрасност како провокација на новинарот, за да се овозможи откривање и на спротивно мислење или став).
Четврта задача: има ли во веста елементи на коментирање?
Последната деценија во новинарството се забележува веќе споменатото мешање на жанровите – вообичаеното внесување на коментаторски елементи во информацијата. Притоа, рецензентот мора да внимава дали се работи за т.н. интегрирано коментирање. Таков е текстот во кој авторот дава свое мислење (коментар, колумна) каде тој пристап е дозволив, тоа е жанр кој и не се анализира од аспект на проверка на фактите.
Но, имаме ситуација каде коментаторскиот сегмент практично заменува одредени недостатоци во информирањето, па се претвора во чиста, гола сугестибилност.
Значи, кај оваа рецензентска задача се поставуваат две прашања:
– дали написот содржи коментаторски елементи;
– дали тие елементи се издвоени од изнесувањето на фактите (од веста);
(продолжува)