Финансирањето на политичките партии е јавна и транспарентна активност. Барем така предвидува законот. Граѓаните и надлежните органи треба да имаат целосен пристап до финансиските извештаи на партиите. Во овој едукативен напис за тоа како работи триаголникот буџет-партија-медиуми, ние ќе се занимаваме само со правниот аспект на финансирање на партиите и изборната кампања, без да навлегуваме во други нелегални форми преку кои евентуално се полнел буџетот на која било партија
Пишува: Фатлуме Дервиши
Партиите имаат право да поседуваат работен простор и опрема поврзана со нивната активност. Со измените направени пред една година во Законот за финансирањето на политичките партии, овие субјекти сега имаат право на сопственост на земјиште. Нивните финансиски ресурси се јавни и приватни.
Финансирање на политичките партии од државата
Јавниот финансиер е државата, што значи дека од годишниот државен буџет се финансираат посебни средства за финансирање на политичките партии. Со неодамнешните измени, партиите го зголемија процентот на државно финансирање и ја намалија дозволената стапка за приход од донации.
„Вкупните средства за годишно финансирање на политичките партии се 0,15% од вкупните средства на Буџетот на Република Македонија“ – предвидува Законот за финансирањето на политичките партии, член 9.
Во конкретни бројки, државниот буџет издвојува 4,5 милиони до 5 милиони за политичките субјекти, во зависност од годишниот буџет.
30% од овие средства обезбедени од државниот буџет се поделени рамномерно меѓу сите политички партии што освоиле најмалку 1% од гласовите на последните парламентарни или локални избори. Преостанатите 70% се поделени меѓу партиите што освоиле пратеници или советници на последните избори, пропорционално со бројот на пратениците или советниците што победиле.
Покрај тоа, државниот буџет предвидува уште по околу 280.000 евра за годишно финансирање на истражувачко-аналитички центри на политичките партии што функционираат како дел од внатрешната организација на партијата.
Субјектите не можат да бидат финансирани од владата и од која било институција на централната власт, меѓународни институции, странски тела и организации, јавни тела, јавни претпријатија, приватни претпријатија што во тоа време им даваат услуги на јавни институции или тела, ниту од анонимни или јавни извори што се неидентификувани.
Приватни извори на финансирање на политичките партии
Приватни форми на финансирање може да бидат членарини, донации, наследства, продажба на пропагандни материјали и слично. Тие мора да водат евиденција за донации.
„Вкупниот износ на индивидуална донација не смее да го надмине износот од 60 просечни плати од страна на правни лица и 30 нето просечни плати од физички лица на Републиката, платени во претходниот месец и објавени во Државниот завод за статистика. Оваа сума не може да се собере повеќе од еднаш годишно.“– пишува во Законот за финансирање на политичките партии, член 16.
Партиите не можат да имаат средства во банки во странство.
За внатрешна контрола на финансиските импликации, страните треба да имаат специјално тело, а надворешната ревизија ја врши Државниот завод за ревизија, бидејќи секоја година ги добива финансиските извештаи од странките. Истите извештаи ги прима Дирекцијата за јавни приходи и, според законот, мора да бидат објавени на веб-страницата на субјектот.
Казните за прекршување на овие одредби се движат од 1 до 10 илјади евра за физички и правни лица.
Финансирање на изборната кампања
За кампања се смета секаква активност, митинг, средба со граѓани, промоција и презентација на изборната програма на политичка партија или коалиција што се натпреварува на избори. За изборните кампањи што почнуваат 20 дена пред денот на изборите, партиите мора да отворат посебни банкарски сметки со назнака „за изборна кампања“.
Сите средства добиени од правни или физички лица за финансирање на изборната кампања се депонираат на оваа банкарска сметка. Оваа сметка може да се дополни со средства од основната сметка на партијата. Целото трошење на кампањата мора да се изврши целосно од оваа банкарска сметка.
Сметката се затвора во рок од три месеци од објавувањето на официјалниот резултат на парламентарните или претседателските избори и во рок од девет месеци од објавувањето на официјалниот резултат на изборите за градоначалник и за советници.
Медиумска покриеност
Медиумите што решаваат да ја покријат изборната кампања се должни да го сторат тоа на избалансиран и непристрасен начин. Без оглед на кој јазик тие емитуваат, медиумите треба да обезбедат еднаков пристап до сите учесници во кампањата во сите видови нивни програми, интервјуа, дебати, конфронтации, информативни програми, документарци, итн. Медиумите и нивните соработници не можат да бидат донатори на политичките партии. Уредниците, новинарите, модераторите и презентерите вклучени во медиумски програми не можат да учествуваат во активности на политичката партија.
„За време на изборната кампања, како во првиот, така и во вториот круг на гласање, радиодифузерите што ги покриваат изборите можат да емитуваат вкупно 9 дополнителни минути рекламирање на час за платено политичко рекламирање, од кои за политичките партии на власт може да се одвојат најмногу четири минути, за политичките партии во опозиција може да одвојат до четири минути, додека за политичките партии претставени во Собранието, но без парламентарна група, тие може да одвојат една минута“– пишува во Изборниот законик, член 75-ѓ.
Во рок од пет дена од денот на објавување на изборите, медиумите го утврдуваат ценовникот за медиумскиот простор предвиден за јавно рекламирање. Постои стандард во кој медиумските понуди за овој простор се разликуваат. Електронските медиуми кои имаат платени политички реклами мора да бидат регистрирани во Државната изборна комисија. Оние што не се регистрирани немаат право да користат средства од државниот буџет за платено политичко рекламирање. Цените не смеат да се менуваат за време на кампањата.
Пртиите мора да достават медиумски план за нивното рекламирање во кампањата. Платената медиумска програма треба јасно да се наведе како „Платена политичка програма“ и да биде одвоена од остатокот на програмата.
Јавниот сервис не смее да објавува платена политичка програма. Застапувањето во медиумите на учесниците во кампањата во јавниот сервис е бесплатно, а распределбата на просторот е регулирана со Изборниот законик.
Кој плаќа за рекламниот простор на партиите во медиумите?
До 2018 година кога беа направени најновите измени, медиумскиот простор за рекламирање го плаќаа самите партии. Тие овој „долг“ кон медиумите го плаќаа од нивниот буџет. Но, со измената на Изборниот законик, медиумскиот простор за рекламирање сега го плаќа ДИК.
„За исполнување на законската обврска кон радиодифузерите, печатените и електронските медиуми во делот на платена политичка публикација, средствата се обезбедуваат од буџетот на Република Македонија“.
Државната изборна комисија ги плаќа трошоците за платената политичка програма врз основа на документите што го доставуваат радиодифузерите во печатените и електронските медиуми.
Државната изборна комисија ќе ги плати трошоците за платената политичка програма на радиодифузерите, печатените медиуми и електронските медиуми, на 12-тиот ден од кампањата и 10 дена по завршувањето на изборната кампања“ – пишува во Изборниот законик, Член 76-д.
Дебатата за тоа како да се финансираат политичките партии е отворена неколкупати, бидејќи недефинирањето на некои законски одредби за овој дел, како и евентуалните активности што не се идентификувани од партиите, оставија простор за дилеми и сомнежи за сомнителни активности.
Заклучок
Политичките партии имаат трошоци за секоја организација и активност што ја прават. Граѓаните треба да знаат дека дел од овие средства ги даваат даночните обврзници преку приходите што се собрани во државниот буџет. Другиот дел потекнува од членови, бизнисот и промотивните активности.
Начинот на финансирање на политичките партии во земјата, но и начинот на кој се одвива кампањата, честопати беа предмет на критики за странските експерти и организации, кои сметаат дека транспарентноста не е доволно обезбедена и дека индикациите за нивна злоупотреба не се доволно истражени.