Vaksinim informativ

Фото: freepik.com

Informacioni është si virus. Kur përçon të pavërteta të veshura me senzacion, ai përhapet me shpejtësi dhe ha “indin e shëndetshëm” të sistemit. Kur përcjell fakte pa konspiracione, ai hyn në simbiozë me “nikoqirët” dhe “forcon funksionalitetin” e shoqërisë.

Shkruan: Dr. Biljana Gjoneska, bashkëpunëtore kërkimore, ASHAM

Rezistenca e njeriut ndaj përmbajtjeve të dëmshme varet nga ekspozimi dhe sasia e së njëjtës

Kjo deklaratë funksionon si në nivelin mjekësor ashtu edhe në atë të komunikimit. Është po aq i zbatueshëm edhe për materialet informuese të paketuar në gjenet e koronavirusit të ri, por edhe për keqinformimin në lidhje me të dhe të paketuar në hapësirën mediatike. Kështu, një “dozë” më e lartë e “virusit infektiv” dhe informacionit do të thotë ndjeshmëri më e madhe ndaj tij (në kuptimin e drejtpërdrejtë dhe figurativ të fjalës). Nga ana tjetër, rezistenca e zvogëluar ndaj përmbajtjeve të dëmshme përbën rrezik në rritje për shëndetin fizik dhe mendor.

Paralelja e mësipërme tregon se së bashku me depërtimin e virusit, po futen nocione mjekësore dhe po bëhet mjekimi i përshpejtuar i hapësirës publike. Një shembull klasik dhe plastik i kësaj është termi “infodemia” (anglisht: infodemic). Ky term filloi të përdorej si shenjë për “pandeminë” nga “(dez)informimi” për të treguar përhapjen e tyre të shpejtë duke “infektuar” “persona” , të cilët do të shërbenin si burime të ardhshme të (keq)informacionit. Termi “sëmundje informative” ose “çrregullim informativ” (anglisht: infomation disorder), nga ana tjetër, është pasojë logjike e infodemisë dhe do të thotë raportim kaotik dhe i paorganizuar, pra i parregulluar dhe i paekuilibruar, që përfshin tregimin e të pavërtetave të plota, kombinimin e trillimeve dhe fakteve. Por gjithashtu edhe më shumë rrëfime komplekse siç janë teoritë e konspiracionit. Çrregullimi mund të “përparojë” me shpejtësi të lartë dhe lehtësisht “të rrezikojë” funksionalitetin e sistemit. Nga ana tjetër, “kura” për këtë “çrregullim” ka një “prodhim” të ngadaltë, por një “efekt” të zgjatur. Ajo shoqërohet me procese afatgjata dhe të mundimshme, të tilla si gjetja e fakteve (kërkimi shkencor), ose kontrolli i fakteve (gazetaria hulumtuese). Me fjalë të tjera, një “dietë e shëndetshme mediatike” kërkon përgatitje të gjatë, shumë përpjekje dhe përkushtim. Prandaj, zgjidhja e mundshme ndoshta nuk mund të jetë të përpiqesh të gjesh një kurë, por ta shmangësh atë, gjegjësisht për të mos ardhur tek faza e “shërimit”. Pra, problemin me dezinformatat “është më mirë ta parandalosh sesa ta kurosh”.

 

Vija e propozuar e të menduarit ndjek disa nga rekomandimet e psikologëve socialë për “inokulimin psikologjik“. Kjo procedurë do të forconte natyrshëm mekanizmat psikologjikë për ndjeshmërinë e zvogëluar ndaj lajmeve të rreme dhe teorive të konspiracionit, ndërsa do të vendoste sistemin e mbrojtjes njerëzore në gatishmëri. Ideja e inokulimit psikologjik është përsëri e huazuar nga mjekësia dhe është një analogji me procesin e vaksinimit. Kështu, në inokulimin mjekësor, një virus është “dobësuar” deri në pikën që nuk shkakton sëmundje, por megjithatë zgjon përgjigjen imune të pacientit. Në mënyrë të ngjashme, me inokulimin psikologjik, potenciali i dëmshëm i një mesazhi të gabuar zvogëlohet deri në pikën ku ai nuk ka fuqi të provokojë ndryshime në qëndrimin kritik të marrësit ose arsyetimin racional, por megjithatë të zgjojë analizën e tij dhe për të zvogëluar pranueshmërinë e tij për përmbajtje të ngjashme. Kjo strategji përfshin dy qasje që praktikohen para vendosjes së informacionit: paralajmërimi (ang: forwarning) dhe zbulimi parandalues (ang: preemtive debunking ose prebunking). Paralajmërimi shërben për të treguar manipulimin e mundshëm me informacionin, ndërsa zbulimi parandalues ofron fakte dhe argumente që do të shërbenin për të hedhur poshtë çdo keqinformim. Veprimet e “paralajmërimit” dhe “zbulimit” zgjojnë ndjenjën e “kërcënimit” dhe e vendosin marrësin e mesazhit në një gjendje “gatishmërie”. Në këtë mënyrë, ai bëhet i gatshëm të aktivizojë mekanizmat njohës dhe afektivë në rast nevoje për një përgjigje të përshtatshme. Për shembull, ai do të ishte në gjendje të dallojë mospërputhjet logjike dhe paragjykimet njohëse në kohën e duhur, si dhe të ekspozojë qëllimet manipuluese në rast të ekspozimit ndaj përmbajtjeve konspirative për Covid-19 (siç tregohet në ilustrim).

Këto strategji në një farë mase u mbështetën edhe nga disa rrjetet kryesore sociale (të tilla si Facebook dhe Instagram), të cilat njoftuan se do të fillonin të shënonin në mënyrë të përshtatshme informacionin që nuk është i besueshëm, por gjithashtu për t’i drejtuar përdoruesit te burimet zyrtare që lidhen me Covid-19, të verifikuara dhe të besueshme.

Për më tepër, këto strategji janë zbatuar edhe në lojërat provë në internet, të cilat inkurajojnë kritika dhe kujdes të lojtarëve, për shembull duke i detyruar ata të imagjinojnë se si është të jesh një përhapës i lajmeve të rreme. Përmes taktikave të mundshme për të tërhequr mbështetës, lojtarët mësojnë të njohin modelet dhe përmbajtjen manipuluese. Hulumtimet e deritanishme kanë treguar se ndikimi i këtyre lojërave dhe kuizeve është i gjerë dhe kanë efekte premtuese në luftimin e dezinformatave në hapësirën publike, pavarësisht nga konteksti politik dhe kulturor. Prandaj, popullarizimi i përmbajtjes së tillë mund të shërbejë si ndërhyrje e vërtetë për imunizimin psikologjik të popullatës. Dhe në përgjithësi, të gjitha strategjitë që do të “hasnin dezinformimin” para se ajo të zërë vend dhe t’i “ekspozojnë”, në mënyrë argëtuese janë të dobishme. Ato duken plastike (sepse mësojnë përmes demonstrimeve dhe ushtrimeve), ekonomike (sepse nuk kërkojnë investime të mëdha dhe parandalojnë kosto shtesë), tërheqëse (për të gjithë profilet dhe të rriturit), por mbi të gjitha shpresdhënëse dhe premtuese.

Autorja është një përfaqësuese kombëtare për projektin evropian “Analiza krahasuese e teorive të konspiracionit” (conspiracytheories.eu).

Ky tekst edukativ u përgatit në kuadër të projektit “Mendimi kritik për qytetarë me aftësi mediatike – Crithink” i zbatuar nga Fondacioni Metamorphosis dhe “Eurothink” me mbështetje financiare nga Bashkimi Evropian. Përmbajtja e “Critink” është falas për shkarkim të plotë në përputhje me kushtet e licencës Creative Commons, me kusht që të deklarohet burimi dhe të vendoset link i qendrës së burimeve në internet crithink.mk. Përmbajtja jo gjithmonë pasqyron pikëpamjet e Bashkimit Evropian.