Поттикнувањето на критичкото размислување е значајно за младите лица кои се постојано „закачени“ на интернет и „бомбардирани“ со мноштво информации. Теориите на заговор се многу блиску до некритичкото мислење. Но, интересно е што многу од луѓето што имаат склоност кон верување во теории на заговор се сметаат за критички мислители кои имаат повисоко ниво на сомнеж, иако во основа тоа е една нагласена скептичност. Анализата на дезинформациите поврзани со ковид-19 во Северна Македонија објавена од фондациите „Фридрих Науман“ и „Метаморфозис“ покажа дека е неопходно да се гради култура на критичко мислење и општествен дијалог на сите нивоа. Анализата спроведена на 479 антидезинформациски написи покажа дека 1/3 е верзија што кружи низ целиот свет со главно потекло од САД, Русија и Кина. За жал, медицинските власти често посочуваат дека фактор за смртноста од ковид-19 е што дел од пациентите предоцна бараат медицинска помош, зашто претходно губеле време со алтернативни пристапи

Младиот Давид Георгиевски мислел дека може многу лесно да ги препознае лажните вести, но самиот се изненадил кога неодамна увидел дека не било баш така. „Научив многу нови работи за дезинформации и за лажни профили, што за мене беше голем предизвик“, вели тој споделувајќи ги своите впечатоци од учеството во проектните активности за медиумска писменост, организирани од НВО „Центар за аудио и аудио-визуелни уметности Крива Паланка“, а во рамките на проектот „Критинк“. Жаклина Цветковска од оваа граѓанска организација вели дека треба да има повеќе вакви едукативни работилници на кои младите би биле интерактивно вклучени на теми поврзни со критичка опсервација на информациите, особно на оние што се шират на интернет.

Да научи да разликува точна и релевантна информација од лажна вест било вистински предизвик и за Бојан Радески кога работел на темата: „Читај вниматело, анализирај паметно“. Тој  со група млади луѓе бил вклучен во едукативниот проект на НВО „Медиум“ Гостивар. Аделина Рамадани од оваа невладина организација потенцира дека критичкото размислување е битно за да се спречи одредена манипулација и донесување погрешни заклучоци. Рамадани истакнува дека нивните анализи на терен покажале оти постои широко распространета медиумска неписменост, особено во руралните средини, изразена меѓу младите и маргинализираните групи.

Според Бисера Бијелиќ од НВО „Ганимед,“ Битола, учениците се желни за неформално образование.

Тие сакаат да излезат од училишните клупи и да научат нешто надвор од нив, вели таа.

Притоа додава дека доколку имаат можност, би го прошириле овој проект со тоа што ќе опфатат и малку помлада популација, односно основци – ученици од шесто, седмо, осмо и деветто одделение. Бијелиќ смета дека медиумската писменост е особено важна и треба да најде повеќе место во формалното образование во училиштата.

Лилјана Танчева од НВО „Мултус“ Гевгелија посочува дека поттикнувањето на критичкото размислување е значајно за младите лица, меѓу другото и поради тоа што се постојано „закачени“ на интернет и „бомбардирани“ со мноштво информации. Таа укажува дека проектни активности од ваков тип се корисни за да се предупредат тинејџерите да внимаваат на „фишинг“ – измами на социјалните медиуми. Танчева има впечаток дека младите сакаат нешто повеќе и различно од класичната едукација, па бараат малку понеформални методи во пренесувањето на знаењата и вештините.

КРИТИЧКО МИСЛЕЊЕ ОД МАЛИ НОЗЕ

Од Бирото за развој на образованието велат дека критичкото мислење ќе им овозможи на учениците самостојно да ги обработуваат информациите и да изведуваат исправни заклучоци, да не подлегнуваат на притисоци и да донесуваат поодговорни одлуки. Оттаму посочуваат дека критичкото размислување се обезбедува преку новите стратегии и пристапи во наставата – пред сѐ, преку ставање на учениците во проблемски ситуации, искуствено и проектно учење. Исто така, медиумската писменост е тема што е вградена во наставната програма по мајчин јазик уште од прво одделение и спирално се надградува до деветто одделение во основното образование.

Со новите наставни програми се обезбедуба наставата да се ориентира кон продлабочено и смислено учење базирано на критичко мислење и логичко заклучување. Таквото учење бара осмислување и поврзување на информациите и решавање проблеми наместо помнење факти, кои во современи услови не само што се лесно достапни, туку и се подложни на манипулација. Развивањето на критичко мислење на способноста да се провери секоја информација, да се стави во вистински контекст и значење е единствениот начин, преку кој ќе се оспособат нашите ученици да се справуваат со лажните вести и дезинформациите, велат од Бирото за развој на образованието.

Фондацијата „Метаморфозис“ преку проектот „Критинк“ се бори против дезинформациите, спиновите  и манипулативните наративи во политичкиот дискурс преку точно разработена методологија. Филип Стојановски, раководител на проектот „Критинк“, смета дека медиумите имаат голема можност да придонесат кон развој на критичкото мислење со вградување и ширење содржини од овој тип во нивната секојдневна работа.

Тоа, пред сѐ, е важно од аспект на проврека на факти, за да може да се пренесат јасни и точни информации врз база на кои потоа се носат одлуки, вели Стојановски.

Истовремено напоменува дека е значајна и едукативната улога на медиумите – документарни програми, квизови, забавни емисии. Но, како што потенцира Стојановски, иако образовната е една од основните компоненти на медиумскиот концепт, во последните децении таа е целосно заборавена.

КАКО СЕ МАНИПУЛИРА СО МИСЛЕЊЕТО НА ГРАЃАНИТЕ?

Теориите на заговор се многу блиску до некритичкото мислење. Но, интересно е што многу од луѓето што имаат склоност кон верување во теории на заговор се сметаат за критички мислители, мислители што имаат повисоко ниво на сомнеж, иако фактички во основа тоа е една нагласена скептичност. Самите теории на заговор се интересни компензаторни механизми, се активираат во период кога луѓето се соочени со појави врз коишто немаат контрола и се разбира во оваа пандемиска ситуација тие секогаш гравитираат околу ковид. Значи тие се еден вид како антибајки за возрасни, затоа што ги има тие елементи на црно-бел свет во којшто другите се здружени против поединецот којшто има склоност да верува во теории на заговор…,  вели Билјана Ѓонеска, научна соработничка вработна во МАНУ.

Таа појаснува дека треба да се прави разлика дали еден исказ е обичен или сам по себе претставува теорија на заговор.

КАКО Пример да го земеме исказот: вирусот Сарс Ков 2 е произведен во лаборраторија. Сам по себе тој не значи ништо. Ако се додаде дека го произвеле во лабораторија некои научници со цел да се направат некакви штети на населението, да се намали бројот на населението, тоа е веќе елемент на теорија на заговор. Затоа што теоријата на заговор секогаш претполага дека некоја група поединци, моќници се состануваат во тајност и секогаш е тоа со некаква негативна намера цел да се наштети на поединецот

Ако се каже експертите велат дека вирусот Сарс Ков 2 е произведен во лабораторија. Тоа е еден вид повикување на авторитети. Не е наведено кои се експертите, кога е тоа кажано, во каква прилика… Има многу елементи што дозволуваат оваа изјава да се расчлени и укажуваат дали ние критички сме ја примиле, додава Ѓонеска.

Според неа постои голема пропорционална врска меѓу степенот на образованост и склоноста некритички да се примаат разни информации на кои сме изложени во секојдневието. Таа истакнува дека образованието и медиумите имаат важна улога во справувањето со дезинформациите и теориите на заговор.

ПАНДЕМИЈА НА КОВИД-ДЕЗИНФОРМАЦИИ

Истовремено со појавата на пандемијата со корона-вирусот, почнаа да се шират и дезинформациите поврзни со ковид-19. Поради недоволно јасните и некохерентни информации од СЗО и затвореноста на Кина на почетокот на пандемијата, луѓето најпрво почнаа да се сомневаат дали вирусот воопшто постои. Потоа сметаа дека постои, но не е опасен, па дека не треба да се носат маски и дека со ПЦР-тестот се оштетува мембраната на мозокот или се спроведува контрола врз населението. Се ширеа и штетни информации дека алкохолот го уништува вирусот, дека тоа е обична настинка, но и дека јадењето лук ќе ве спаси од инфекција. Сите овие тврдења СЗО ги демантираше.

Сепак, по една и пол година дезинформациите не престануваат. Светот се вакцинира под силен притисок на антивакцинална кампања, а која е штетна и не се базира на медицински докажани тврдења. Лажно се посочува дека во вакцините има чипови, дека тие ја менуваат човековата ДНК, предизвикуваат неплодност и голем број други лаги чија основна цел е да предизвикаат сомнеж во вакцината.

Фондацијата „Метаморфозис“ преку проектот „Критинк“ во текот на целата пандемија ги следеше дезинформациите и ги разобличуваше со цел на граѓаните да им понуди релевантни факти за да не потпаднат под опасната пропаганда. Застапени беа дезинформации за самиот вирус, болеста ковид-19, но и антивакцинални наративи, кои поттикнуваат сомнежи и ги тераат луѓето да не се вакцинираат.

Владимир Петрески, уредник на „Критинк“ и на „Вистиномер“, вели дека и по една и пол година од пандемијата бројот на дезинформации не се намалува.

Тоа што е зачудувачки е што нивото на дезинформации за ковид-19 сѐ уште е големо и имаме појава на репетиција на дезинформации. Значи имаме ситуација на дезинформации кои се веќе разобличени и нонстоп се повторуваат. Но, исто како што тие што шират дезинформации знаат да ги повторуваат лагите, ние, исто така, ја повторуваме вистината во надеж дека таа ќе стигне до што е можно повеќе луѓе, истакнува Петрески

Д-р Адхурим Фазлиу, од ЈЗУ Здравствен дом Скопје и член на Здружение на лекари специјализанти, вели дека во текот на пандемијата се појавија многу видови дезинформации кои беа пласирани од разни медиуми, но и од самите пациенти. Како вработен во Службата за брза помош, тој наидувал на граѓани што ги прикриваат вистинските симптоми.

При јавување во Брза помош кажуваа дека имаат други симптоми, а кога ќе се сретнат екипите на Брзата помош со пациентите нидуваа на сосема поинаква фактичка состојба – пациентите кријат дека одредено време имаат температура и други симптоми како кашлица, омалаксаност, исцрпеност…, посочува Фазлиу.

Анализата на дезинформациите поврзани со ковид-19 во Северна Македонија на Фондацијата „Фридрих Науман“ и „Метаморфозис“ покажа дека е неопходно да се гради култура на критичко мислење и општествен дијалог на сите нивоа. Анализата спроведена на 479 антидезинформациски написи покажа дека 1/3 е верзија што кружи низ целиот свет со главно потекло од САД, Русија и Кина. За жал, медицинските власти често посочуваат дека фактор за смртност е што дел од пациентите предоцна бараат медицинска помош, зашто претходно губеле време со алтернативни пристапи како инхалации, горење темјан, пиење алкохол или гаргара со солена вода, лук или кромид, јадење зеленчуци и тревки.