Медиумите можат да помогнат и да станат сервис за граѓаните во обезбедување и во пласирање на информации кои би интересирале поголема целна група од нивната публика, но и преку постојниот интерес за транспарентност и за отчетност,  на институциите да им покажат дека и тоа е во сферата на нивниот делокруг на работење и дека Законот за пристап до информации од јавен карактер не е само формалност, туку има и суштинско значење

Пишува: Светлана Вељановска, доц. д-р по меѓународно право

Информирањето на јавноста е една од основните  обврски на медиумите и најчесто тие релативно лесно (на прес-конференции, брифинзи или од свои извори), можат да дојдат до информациите што ѝ ги пласират на својата публика. Можеби од тие причини понекогаш и не се свесни дека правните субјекти што не се занимаваат со информативна дејност, но  физичките лица, не секогаш може да добијат информација од органите на државната власт, институциите и од установите, дури и ако станува збор за информации од јавен карактер.

Во Законот за слободен пристап до информации од јавен карактер во членот 4 стои дека „слободен пристап до информации имаат сите правни и физички-домашни и странски  лица“, а во членовите 6 и 7 се регулирани причините поради кои може да има исклучок (целосен или делумен ) за пристап кон информациите.

Прелистувањето на печатените и на електронски медиуми наведува на заклучок дека ова тема медиумски најчесто се обработува кампањски, по повод одбележувањето на Меѓународниот ден на слободен пристап до информации или кога во локални или национални проекти се дебатира или се едуцира на оваа тема:

• Одржана обука за правото на слободен пристап до информации од јавен карактер
• Лани поднесени само 31 барање за информации од јавен карактер од општината

Споредбените податоци изнесени по ваквите поводи во медиумите доведуваат до заклучок дека правото за слободен пристап до информациите од јавен карактер го користат сè поголем број граѓани, но и  дека голем број од нив не добиваат одговор:

„Во 2006 година имало само 513 барања, во 2014 година 4.451 барање, во 2015 имаме над пет илјади барања до институциите.

Но, истовремено се зголемува и бројката на жалбените постапки, односно Комисијата годинава има постапувано по околу 860 жалби, од кои што по 797 има донесено соодветни решенија односно заклучоци, додека 64 се во постапка на решавање.“-МТВ 1

Каде се јавува проблемот во целата оваа состојба околу пристапот до информации од јавен карактер, односно зошто е потребно медиумите посериозно да ја разработуваат оваа тема, а не само еднаш-двапати во годината по повод одбележувањата и годишнините?

ЗАЕДНИЧКА ЦЕЛ – ДОБРО ИНФОРМИРАН ГРАЃАНИН

Една од причините е што медиумите секојдневно ги користат информациите и барем ним треба да им биде јасно дека пристапот до информациите е клучниот момент за демократијата. Граѓаните што ги добиваат бараните информации многу полесно ги прифаќаат одлуките кои ги носат институциите или, пак, ако не се согласуваат со нив, навремено реагираат за нивно коригирање.

Генерално гледано, невладиниот сектор е тој кој иницира активности за зголемување на транспарентноста и на достапноста на информациите до заинтересираните граѓани. Мерките што можат и кои се  користат се:  објавување на најрелевантните информации за институцијата, засилен надзор, обука на вработените за подигнување на свеста за потребата и за важноста од редовно информирање на јавноста за работата на службата, вработување на веб-администратор и овозможување на брзо и лесно пребарување на информации од јавен карактер на веб-страниците на институциите и сл.

Сите овие елементи од медиумите можат да бидат употребени за да им помогнат на граѓаните во постигнувањето на заедничката цел: добро информиран и активен граѓанин во заедницата.

Меѓутоа, ретко кога може да прочитаме (слушнеме, видиме) во некој медиум дека иницираат прилози во кои би биле опфатени овие содржини. Периодично се презентираат информации за веб-страници на општини и тоа од аспект дека не се напишани на службениот македонски јазик (ако станува збор за општина каде албанската заедница е мнозинство) или обратниот случај, но најчесто ваквите новинарски прилози се еднократни и воопшто не се следи дали е коригиран пропустот или состојбата останала непроменета.

ОКОЛУ 1.300 ИНСТИТУЦИИ СЕ ДОЛЖНИ ДА ДАВААТ ИНФОРМАЦИИ

Неодамна  ТВ „Телма“ објави прилог во кој зборува за молчењето на институциите. Во прилогот може да се види дека институциите на национално ниво се помалку транспарентни и се повикуваат на делумна тајност на бараните податоци. Тука предничат министерстватата за финансии и за здравство. Овој закон е донесен пред девет години и според него околу 1.300 субјекти во земјава имаат обврска да даваат информации од јавен карактер на заинтересираните граѓани.

Националниот демократски институт пред неколку години почна со реализација на проект со кој им се овозможува на граѓаните полесна комуникација со нивните народни претставници, отворајќи канцеларии за комуникација со граѓаните во секој град од каде има пратеници. Одамна не сме слушнале ништо за овие канцеларии: дали сè уште работат, какви се резултатите од нивното постоење, дали се зголемила транспарентноста на пратениците и сл. И ова е поле што треба да биде во сферата на интересот на медиумите од национално и од локално ниво.

Институциите по дефиниција се служби за граѓаните, меѓутоа не секогаш сакаат да се знаат сите состојби во нивното работење. Особено не тогаш кога се појавуваат проблеми.

Според едно истражување на НВО од Куманово, Велес е најтранспаретна општина, а Битола и Илинден спаѓаат во групата на високотранспаретни општини според бројот на информации од јавен карактер објавени на нивните веб-страници. Загрижува податокот дека дури 18 општини не поседуваат ниту една информација од јавен карактер, а пет општини воопшто немаат веб-страница.

Ова истражување е направено во мај минатата година и резултатите се коректно пренесени од голем број медиуми, но оттогаш па сè до денес нема никаков интерес од страна на новинар(к)ите да проследат што се случува во меѓувреме: дали, на пример, општините кои немале тогаш, сега креирале свои веб-страници или, пак, тие 18 општини без информации од јавен карактер промениле нешто во своето работење.

ПРИСТАПОТ ДО ИНФОРМАЦИИТЕ НЕ Е САМО ФОРМАЛНОСТ

Изјавата на  претседателот на  Комората на извршители дека „Слободниот пристап до информации сè уште е „баук“ во Македонија и не сите граѓани и институции го познаваат законот “, може да се оправда за граѓаните, но никако и за извршителите, кои како служба секојдневно се во контакт со граѓаните и мора да знаат дека имаат обврска да даваат информации кои не се дел од т.н.„извршителска тајна“.

За жал, ваква е состојбата и во голем број други институции кои под превезот на „службена тајна“ го ограничуваат пристапот до информации од јавен карактер. Од тие причини, медиумите можат да помогнат и да станат сервис за граѓаните во обезбедување и во пласирање информации што би ја интересирале поголема целна група од нивната публика, но и преку постојниот интерес за транспарентност и за отчетност,  на институциите да им покажат дека и тоа е во сферата на нивниот делокруг на работење и дека Законот за пристап до информации од јавен карактер не е само формалност, туку има и суштинско значење.

Од аспект на односите со јавноста, медиумите имаат двојно значење: од една страна тие се целна јавност, а од друга – комуникациска алатка за пренесување на информаците до јавноста. Дали ќе бидат употребени на соодветен начин, зависи, пред сè, од нив самите.

Оваа анализа е изработена во рамките на Проектот на УСАИД за зајакнување на медиумите во Македонија – Компонента Сервис за проверка на факти од медиумите, имплементирана од Метаморфозис. Анализата e овозможенa сo поддршка на Американската агенција за меѓународен развој (УСАИД). Содржината на анализата е одговорност на авторот и не ги одразува ставовите на Метаморфозис, УСАИД или Владата на САД. За повеќе информации за работата на УСАИД во Македонија, ве молиме посетете ги веб-страницата (http://macedonia.usaid.gov) и Фејсбук-страницата на УСАИД (www.facebook.com/USAIDMacedonia).

Овој едукативен напис е првобитно објавен од Сервисот за проверка на факти од медиумите и КриТинк го реобјавува во функција на информирање на јавноста за теми поврзани со медиумската писменост и критичкото мислење.

Овој едукативен напис е првобитно објавен од Сервисот за проверка на факти од медиумите и КриТинк го реобјавува во функција на информирање на јавноста за теми поврзани со медиумската писменост и критичкото мислење. 

Кога се случува една природна катастрофа, поплави, земјотрес, цунами итн., обично медиумот известувањето за катастрофата го остварува во две фази: првата е таа на вонредните изданија (breaking news – вонредни вести), веднаш по катастрофата, кога луѓето сè уште се соочуваат со првите последици од катастрофата, додека втората фаза е фазата на вообичаеното информирање по нормализација на ситуацијата, со опширни објаснувања од повеќето аспекти на феноменот и на последиците

Пишува: Фатлуме Дервиши (22.08.2016 г.)

Повеќе од две недели медиумите известуваат за штетите и за последиците од поплавите во скопската околија, кои со интензитетот што го имаа, не се памти да се случиле порано ниту од најстарите генерации од зоната. Коментирајќи ја потребата за истражувања на причините на катастрофата што се случи во Скопје, во оваа фаза, кога уште нема ништо конкретно во оваа насока, ќе реферираме првин како кон природна катастрофа.

Освен за оштетените, нивните блиски и за државните институции, ова беше еден предизвик и за новинарите. Постојат некои правила, неколку напишани, а и други сугестии од новинари што поминале вакви искуства, како да се постапува во вакви случаи. Освен што треба да се биде професионалец, новинарот треба да биде и човечен, воздржан и, нормално, да води сметка за себеси, бидејќи на терен каде што само што се случила една катастрофа, има потенцијална опасност и за безбедноста на самиот новинар.

Кога се случува една природна катастрофа, поплави, земјотрес, цунами итн., обично медиумот известувањето за катастрофата го остварува во две фази: првата е таа на вонредните изданија (breaking news – вонредни вести), веднаш по катастрофата, кога луѓето сè уште се соочуваат со првите последици од катастрофата, додека втората фаза е фазата на вообичаеното информирање по нормализација на ситуацијата, со опширни објаснувања од повеќето аспекти на феноменот и на последиците.

Поголем предизвик е првата фаза.

Вонредни вести

Освен со уништена инфраструктура што го отежнува слободното движење за инспекција на зоната, новинарот се соочува и со други непријатни ситуации кои се однесуваат на емоционалната состојба на оштетените. Комуникацијата со нив може да биде тешка, но новинарот треба да има разбирање. Тие доживеале трауми, материјална штета или и загуба на најблиските.

За време на првите известувања, често нема официјални податоци за ранети, изчезнати или бројка на можни жртви. Нема ни информации за големината на материјалната штета. Сè што може да направи новинарот за јавноста што го следи е да го опише теренот, да ги каже деталите што ги гледа, звуците, па дури и мирисот што го чувствува и да каже што се прави за да им се помогне на оштетените. Во зависност од условите во кои се наоѓа погодената зона (бидејќи шансите се големи да биде оштетена и електричната мрежа), доколку оштетените се дел од јавноста и може да ги следат вестите, новинарот треба да ги извести како да останат безбедни и доколку имаат потреба, и да ги упати каде можат да се обратат за помош. Не треба да се создаде паника во јавноста. Тоа не му помага никому.

Доколку новинарот има информации, важно е да го опише можното сценарио како може да се случило сето тоа, од што е предизвикано и како дошло до оштетување на населбите. Но, и во овие случаи, не треба да се забораваат основните начела на професијата, не треба да се прават обвиненија и да се именуваат виновници сè додека нема силни докази што ги подржуваат овие тврдења.

Жителите се неопходен извор на информација за тоа како се случил настанот. Тие може сами со своја уста да кажат дали имаат идеја кој бил причинител на катастрофата и да зборуваат за нивната состојба по катастрофата. Но, секогаш треба да се има предвид тешката психолошка состојба во која се наоѓаат погодените за време на разговорот. Жителот кој се интервјуира од новинарот може да биде повреден или да изгубил некој близок, затоа новинарот треба да биде многу чувствителен и да има разбирање и да го третира соговорникот со поголемо внимание.

ЕТИЧКИ КОДЕКС:

Кога известуваат за настани што предизвикале лични трагедии, болка и шок – новинарите, фоторепортерите и камерманите треба да покажат сочуство, дискреција и претпазливост.

Новинарот треба да внимава за време на неговата работа на терен да не им пречи на работните тимови што дејствуваат за да ја превенираат катастрофата или, пак, за да ги спречат последиците од неа.

Идентификација на жртвите

Сè додека состојбата на местото на катастрофата продолжува да биде хаотична, просторот неисчистен и неинспектиран од властите, не се препорачува новинарот да спомне имиња на жртви, дури и ако тие имиња се потврдуваат од жителите на зоната. Има големи шанси во таа состојба жителите да разбрале погрешно. Од друга страна, и да е вистина, можно е неговите блиски сè уште да не дознале. Новинарот секогаш се бори за ексклузивност, но не и во овој случај. Над сензацијата стои сочувството, приватноста и достоинството на семејството на жртвата.

ЕТИЧКИ КОДЕКС:

При известувањето треба да води сметка за семејството на жртвата, да не им се зголеми болката, но и да не се помогне нивна „ анатемизација“.

Имињата на жртвите доаѓаат до израз за јавноста тогаш кога се официјално потврдени од Министерството за внатрешни работи.

ЕТИЧКИ КОДЕКС:

Имињата и фотографиите на изчезнатите може да се објават, но само во договор со семејството и со надлежните органи.

Лична нега

Во вакви ситуации, и новинарот работи во вонредни услови. Тогаш, важно е да се грижи и за себе:

• Да биде внимателен за да остане безбеден;
• Да понесе храна;
• Да носи соодветна облека.

Истражување

По завршување на првата фаза на информирањето за катастрофата и по враќање на нормалните изданија, новинарот може да се наврати на тоа што се случило за да го анализира во детали. Истражувањата треба да се направат во аспектот дали можело и како можело да се превенира катастрофата, дали била во ред инфраструктурата, што не функционирало и што можело да функционира подобро.

Независно што по некое време вниманието се преместува делумно и во други настани, новинарот одвреме-навреме се враќа во местото на настанот за да дознае како погодените луѓе се трудат да се вратат во нормала и каква лекција би можела ова да биде во иднина. При работата на терен по катастрофата, тој собира докази и сведочења од жителите кои може да помогнат во истражувањето, за да види дали одговорните власти можеле да превенираат една ваква катастрофа и не го направиле тоа. Ова може да му служи на новинарот за јавно да побара сметка од нив во име на јавниот интерес, како и претходно да алармира за други случаи што претставуваат потенцијален ризик за една слична катастрофа.

Оваа новинарска лекција е изработена во рамките на Проектот на УСАИД за зајакнување на медиумите во Македонија – Компонента Сервис за проверка на факти од медиумите, имплементирана од Метаморфозис. Новинарската лекција e овозможенa сo поддршка на Американската агенција за меѓународен развој (УСАИД). Содржината на новинарската лекција е одговорност на авторот и не ги одразува ставовите на Метаморфозис, УСАИД или Владата на САД. За повеќе информации за работата на УСАИД во Македонија, ве молиме посетете ги веб-страницата (http://macedonia.usaid.gov) и Фејсбук-страницата на УСАИД (www.facebook.com/USAIDMacedonia).